Wersja wysokokontrastowa
Godziny pracy Muzeum:
wtorek, piątek 9.30 – 15.30 • sobota, niedziela 12.00 – 15.00
A A A
Muzeum Regionalne w Środzie Śląskiej
  • English
  • Polski
  • Deutsch
22.05.2015 •
Renata Mazur •

KONFERENCJA

KONFERENCJA.

SKARB ŚREDZKI. TRZYDZIEŚCI LAT PIERWSZYCH ODKRYĆ.

Muzeum Regionalne w Środzie Śląskiej  8 czerwca 2015 r.

 

godz. 9.45 – 10.00

Przywitanie

Grzegorz Borowski – dyrektor Muzeum Regionalnego w Środzie Śląskiej

Sebastian Burdzy – starosta powiatu średzkiego

Adam Ruciński – burmistrz Środy Śląskiej

 

godz. 10.00 – 10.20

mgr B. Ceynowa (Muzeum Archeologiczne w Gdańsku)

dr J. Sawicki (Wrocław)

prof. dr hab. K. Wachowski (Instytut Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego)

 

Orzeł w koronie. Archeologia o ślubnym diademie ze Środy Śląskiej

 

Mimo, iż od okrycia klejnotów średzkich minęło ponad ćwierć wieku, nie zdołano znaleźć oryginalnych analogii do najbardziej frapującego zabytku, jakim jest korona. Nie poszerzył się też zasób źródeł ikonograficznych. W tej sytuacji archeolodzy podjęli próbę wykorzystania innej, aniżeli historycy sztuki, kategorii źródeł, mianowicie głównie zidentyfikowanych od niedawna także w Polsce – wyrobów, cynowo-ołowiowych, określanych jako badges. Te cywilne odznaki pozwoliły na otwarcie zupełnie nowego pola badawczego klejnotów średzkich, w szczególności korony.

1. Orzeł z pierścionkiem w dziobie symbolem korony ślubnej. W kilku diademach cynowo-ołowiowych (Wrocław, Gdańsk) widnieje orzeł, niekiedy także jako sterczyna pojawia się róża. Znane są także same orły (oderwane od diademu?) trzymające w dziobie pierścionek (Gdańsk, Europa Zachodnia). Nie znamy natomiast znaczenia orłów? z dziobem skierowanym ku dołowi, a ogonem ku górze.

2. Diadem z orłami oraz inne akcesoria ubioru i ozdoby tworzyły pewną stylistyczną całość – garnitur. Orły pojawiają się bowiem na pierścionkach, zapinkach, naszyjnikach, bransoletkach i zapięciach dwudzielnych wykonanych z różnych surowców.

3. Poszukiwania symboli małżeństwa z wykorzystaniem takich źródeł jak oryginalne klejnoty, kafle, figurki gliniane oraz ikonografia zdają się przeczyć utartym w tej mierze poglądom. Najogólniej można stwierdzić, że symbolika zależy od statusu osób zawierających małżeństwo.

4. Znane wcześniej materiały źródłowe uzupełnione o najnowsze odkrycia diademów cynowo-ołowiowych pozwoliły na wyróżnienie także innych koron ślubnych, jak np. z rogami obfitości, z napisem typu wiernościowego, z głowami nowożeńców i wreszcie zaliczono tu także nader dyskusyjne diademy z cyklem Ereca, z których wykonany jest wawelski krzyż koronacyjny.

5. Najmniej informacji mamy o symbolice wesela chłopskiego, mimo że znane są obrazy Bruegela zatytułowane Wesele chłopskie, a także przedstawienia na ceramice o takim samym tytule.

 

godz. 10.20 – 10.40

dr J. Witkowski (Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu Wrocławskiego)

 

Precjoza monarsze ze skarbu średzkiego. Symbolika i kwestia pierwotnych właścicieli

 

W referacie zaprezentowana zostanie analiza ikonograficzna tych klejnotów ze skarbu średzkiego, o których można z pewnością powiedzieć, że należały do przedstawicieli rodzin dynastycznych. Omówiona zostanie symbolika ich formy, zawartych w nich przedstawień oraz materiału, z których zostały wykonane – złota i kamieni szlachetnych. Druga część referatu poświęcona zostanie problemowi pierwszych właścicieli elementów skarbu i ich następcom z rodów królewskich Czech: Przemyślidów i Luksemburgów. Z tym wiąże się także możliwość uściślenia datowania niektórych zabytków.

 

 

 

 

godz. 10.40 – 11.00

mgr J. Witecki (kustosz – Muzeum Narodowe we Wrocławiu)

 

Z Sycylii do Środy Śląskiej. Południowowłoskie pochodzenie zabytków Skarbu Średzkiego

 

Aż cztery z klejnotów skarbu średzkiego: zdobione filigranem zawieszki, cesarska zapona i kobieca korona królewska wykazują pochodzenie południowoeuropejskie ze szczególnym wskazaniem na Sycylię i południowe Włochy. Kiedy powstały, kim byli ich właściciele i jaką drogę mogły przebyć nim Środa Śląska stała się miejscem ich spoczynku na ponad 600 lat? Być może nigdy nie poznamy rozstrzygających odpowiedzi na te pytania. Cesarskie i królewskie pochodzenie zabytków skłania jednak do przyjrzenia się postaciom z kręgu władców decydujących o historii średniowiecznej Europy. Sycylia, której dworskie warsztaty z Palermo słynęły w czasach Normanów i Hohenstaufów z najwyższej klasy dzieł rzemiosła artystycznego, znajdowała się w XIII w. w centrum kluczowych wydarzeń polityki europejskiej. Od czasu panowania Fryderyka II rządy nad Sycylią i południową Italią stały się na długo przedmiotem konfliktu i rywalizacji angażującym papieży i królów z dynastii Hohenstaufów, Aragonów i Andegawenów. Konotacje cesarskie wiążące się z Fryderykiem nadawały tym staraniom dodatkowy wydźwięk, istotny dla wszystkich władców starających się o imperialną godność. Możliwość ogarnięcia dóbr Państwa Kościelnego od południa była opcją nieakceptowalną dla papieży, atrakcyjną za to dla zwolenników Świętego Cesarstwa Rzymskiego, trafiając w ideowe centrum rywalizacji gwelfów i gibelinów. Aspiracje i ambicje wielu najwybitniejszych postaci europejskiej polityki tego czasu mają w tle właśnie Sycylię.

Gęsta sieć politycznych sojuszy i królewskich mariaży pozwala wskazać wiele wątków mogących wiązać się z powstaniem i losami korony z orłami – arcydzieła średniowiecznego złotnictwa. Również motywy i treści zawarte w cesarskiej zaponie i stylistyka złotych zawieszek, która także kieruje uwagę ku południu Italii, pozwalają patrzyć na zabytki Skarbu Średzkiego w szerszym kontekście historii i kultury europejskiej.

 

godz. 11.00 – 11.15

Dyskusja

 

 

godz. 11.15 – 11.40

Przerwa (kawa, herbata, soki, kanapki, ciasto) oraz (dla chętnych) zwiedzanie ekspozycji skarbu średzkiego.

 

godz. 11.40 – 12.00

prof. dr hab. R. Kaczmarek (Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu Wrocławskiego)

 

Średzka rzeźba architektoniczna za czasów królów czeskich, od Karola IV do Wacława IV

 

Okres drugiej połowy XIV i początku XV wieku to czas, w którym w Środzie podejmuje się kilka ważnych inwestycji budowlanych. Jednym tchem można wymienić budowę nowego prezbiterium kościoła św. Andrzeja, kontynuację budowy ratusza oraz budowę kościoła Podwyższenia Krzyża Świętego braci franciszkanów bosych. O ile historia tych budów jest ogólnie w literaturze zarysowana, a sklepienia prezbiterium fary oraz Sali Rajców w ratuszu znalazły nawet szersze omówienia różnych autorów, to zazwyczaj milczeniem lub bardzo zdawkowo traktuje się elementy kamiennej dekoracji rzeźbiarskiej tych budowli. Nie należy się temu bardzo dziwić, bo są to bardzo skromne formy rzeźbiarskie, zwłaszcza w porównaniu z rozbudowanymi programami rzeźbiarskimi, jakie z tego czasu na Śląsku znamy z Wrocławia, Strzegomia, Jawora czy Świdnicy.

W wystąpieniu zostaną przeanalizowane formy średzkich detali rzeźbiarskich, zwłaszcza portali kościoła Franciszkanów oraz wsporników w prezbiterium fary. Podjęta też zostanie próba osadzenia ich na śląskim tle porównawczym.

 

godz. 12.00 – 12.20

prof. dr hab. M. Sachanbiński (Wyższa Szkoła Rzemiosł Artystycznych i Zarządzania we Wrocławiu)

 

Czy kamienie szlachetne mogą pomóc w określeniu pochodzenia skarbu średzkiego?

 

Identyfikacja kamieni szlachetnych występujących w klejnotach monarszych (korona, zapona, zawieszki) dokonano w roku 1989 (M. Sachanbiński: Kamienie szlachetne z klejnotów monarszych ze Środy Śląskiej. WOAK Wrocław 1989). Gemmologiczna analiza owych kamieni była bardzo trudna, ponieważ kamienie nie były wyjmowane z opraw. Do identyfikacji kamieni zastosowano metodę eliminacyjną Richarda T. Liddicoata i przeprowadzono kolejno następujące obserwacje: 1 – wstępna obserwacja makroskopowa, a następnie z użyciem lupy; 2 – obserwacja wnętrza kamieni za pomocą mikroskopu gemmologicznego; 3 – obserwacja za pomocą polaryskopu; 4 – oznaczenie współczynników załamania światła; 5 – obserwacja kamieni przy użyciu lampy UV.

Były to wówczas badania standardowe. Umożliwiły one wstępne zidentyfikowanie 112 kamieni w koronie, głównie granatów (47), spineli (16), szafirów (12), szmaragdów (7), akwamarynów (2) oraz dwóch tektytów. Ponadto w koronie oznaczono 26 pereł.

W zaponie, bardzo bogato kameryzowanej opisano, niebieski chalcedon (kamea, szlifowana iryta), szafir, 18 szmaragdów, 23 granatów i 4 perły.

W parze zawieszek dwustronnych zidentyfikowano szafiry, cytryny, granaty, perły i kwarc mleczny.

Natomiast para zawieszek jednostronnych jest kameryzowana granatami. Wyniki wstępnych badań gemmologicznych pozwoliły również na sformułowanie niektórych przesłanek dotyczących pochodzenia kamieni szlachetnych ze skarbu średzkiego. Z największym prawdopodobieństwem można określić pochodzenie tektytów. Są to wełtawity (mołdawity) występujące w południowych Czechach i Morawach. Większość granatów z klejnotów średzkich prawdopodobnie pochodzi ze złóż czeskich. Dodatkowo można przypuszczać, że szmaragdy z tych klejnotów pochodzą z Alp Salzburskich.

Trzydziesta rocznica odkrycia skarbu średzkiego jest dobrą okazją by rozpocząć pogłębione badania jego kamieni szlachetnych.

Obecnie dysponujemy już nowoczesnymi metodami badań, które nie niszczą obiektu badań i nie wymagają wyjmowania kamienia z oprawy. Taką metodą badawczą jest spektroskopia Ramana w mikroobszarze. Mamy opracowaną i wypróbowaną metodykę badawczą. Stwierdzono bowiem, że kamienie szlachetna zawierają liczne i bardzo urozmaicony zestaw inkluzji wśród których wyodrębniono inkluzje typomorficzne, które są swoistą „wizytówką” złoża w którym powstały. Np. dla grantów i kryształów górskich sporządzono już katalog inkluzji typomorficznych, które mogą służyć do określenia pochodzenia większości kamieni szlachetnych (Sachanbiński M., Girulski R., Bobak D., Łyczba-Kopczyńska B., Prehistoric roc crystal artefacts from Lower Silesia (Poland), Journal of Raman Spectroscopy, vol. 39, s. 1012-1017, 2008. Sachanbinski M., Ko

ka-Krenz H., Skoczylas J., Girulski R., Gemstones from the ducal part of the fortified settlement of Poznań (10th/11th century) in the light of gemological studies and micro – Raman spectroscopy. Slavia Antigua, Tom LV, 2014). Znając złoże z którego pochodzi dany kamień szlachetny możemy też określić warsztat w którym oszlifowano kamień. To z pewnością obok danych z zakresu historii sztuki pomoże oznaczyć dokładniej proweniencję najcenniejszych klejnotów monarszych.

 

godz. 12.20 – 12.40

Otwarcie wystawy „Kamienne piękno klejnotów ze Środy Śląskiej

Kurator – mgr Antoni Stryjewski (Muzeum Mineralogiczne Uniwersytetu Wrocławskiego)

 

godz. 12.40 – 12.50

Dyskusja (w ramach otwarcia wystawy)

 

godz. 12.50 – 13.20

Przerwa (gorący posiłek oraz napoje)

 

godz. 13.20 – 13.40

mgr M. Karnicka (kustosz – Muzeum Narodowe we Wrocławiu)

 

Grosze praskie Wacława II z tzw. drugiego skarbu średzkiego w zbiorach Muzeum Narodowego we Wrocławiu 

 

W Muzeum Narodowym we Wrocławiu znajduje się 98 sztuk groszy praskich króla Czech Wacława II znalezionych w tzw. drugim skarbie średzkim. Oprócz monet, które należą do typów sklasyfikowanych przez J. Smolika (Pražské groše a jejich díly : 1300-1547, Praha 1894) - typ 1, 2 i 4, zespół ten zawiera cztery monety „nietypowe”. Ponadto na rewersach niektórych z omawianych groszy praskich występują znaki w formie połowy lilii, listka, listków ułożonych w literę V, trójliścia, półkola z kulką, serca i połowy koła, koła.

 

 

godz. 13.40 – 14.00

mgr J. Witecki (kustosz - Muzeum Narodowe we Wrocławiu)

 

Orzeł, kwiaton i pierścień. Klejnoty Skarbu Średzkiego odzyskane po latach (referat połączony z prezentacją nowego wydawnictwa Muzeum Narodowego we Wrocławiu)

 

W roku 2005 udało się w wyniku działań Centralnego Biura Śledczego odzyskać dwa brakujące fragmenty korony średzkiej – jednego z orłów i kwiaton oraz pierścień z perłą i srebrny grosz praski, prawdopodobnie będące także częścią znaleziska z 1988 roku. Przeprowadzone w pracowni konserwacji Muzeum Narodowego we Wrocławiu badania technologiczne przyniosły interesujące ustalenia dotyczące sposobu wykonania elementów korony, pozwalające spojrzeć w nowym świetle na mistrzowskie umiejętności średniowiecznych złotników. Złożona kombinacja technik metaloplastycznych służyła zarówno ułatwieniu pracy jak i osiągnięciu wyrafinowanego efektu artystycznego. Odzyskanie orła i kwiatonu korony pozwala rozważyć ponownie kwestię rekonstrukcji korony średzkiej i ustalenia właściwej dyspozycji jej elementów. Interesującym zabytkiem jest także pierścień z perłą. Użyty w nim motyw głów zwierzęcych, w miejscach połączenia szyny z kasztą, występuje również w innym pierścieniu ze średzkiego znaleziska, datowanym na drugą połowę XIII w. Odzyskanie nieznanych zabytków skarbu średzkiego daje nadzieję na pełniejsze poznanie jego pierwotnego kształtu.

 

godz. 14.00 – 14.20

prof. dr hab. Maciej Trzciński (Wydział Prawa Uniwersytetu Wrocławskiego, Muzeum Miejskie Wrocławia)

 

Skradzione elementy skarbu średzkiego – studium przypadku

 

Odkrycie w 1988 r. na terenie Środy Śląskiej tzw. Skarbu Tysiąclecia wzbudzało i jak widać nadal wzbudza uzasadnione emocje w środowisku naukowym. Wysokie walory artystyczne, naukowe i historyczne odkrytych artefaktów nie budziły nigdy żadnych wątpliwości.

Wątpliwości te natomiast pojawiały się zawsze wtedy, kiedy komentowano okoliczności odkrycia skarbu oraz tego co było jego bezpośrednim następstwem. Przypomnieć wypada zatem, iż trudna dziś do precyzyjnego oszacowania część skarbu została zrabowana w związku z brakiem sprawowania należytego nadzoru konserwatorskiego nad prowadzonymi pracami ziemnymi, w toku których doszło do odkrycia skarbu. Konsekwencje tego zaniedbania znalazły już kilkakrotnie swoje „kryminalne” odzwierciedlenie w sprawach prowadzonych przez organy ścigania w związku z odzyskiwaniem skradzionych elementów skarbu średzkiego. Odkrywane na terenie Środy Śląskiej skarby spowodowały, iż do miasta tego przylgnęła nazwa „miasta skarbów”. Ten wyjątkowy przykład od lat stanowi doskonały przyczynek do dyskusji na temat prawnej ochrony zabytków.

 

godz. 14.20 – 14.40

dr Grzegorz Borowski (Muzeum Regionalne w Środzie Śląskiej)

 

Ile było skarbów średzkich?

 

W ostatnich latach Środę Śląską zaczęto określać mianem „miasta skarbów”. Określenie takie nie jest bezzasadne, choć nie wszyscy znają jego podstawy. Właściwie bowiem mówić możemy o pięciu skarbach. W okresie międzywojennym znaleziono dwa skarby brakteatów. Następnie w latach osiemdziesiątych XX wieku kolejne dwa skarby: ponad trzy tysiące groszy praskich przy ul. Daszyńskiego 16a (1985 r.) oraz kilka metrów dalej przy ul. Daszyńskiego 14 – monety i klejnoty (w tym unikatowa korona) wiązane z dworem Karola IV Luksemburskiego (1988 r.). Z kolei we wrześniu 2000 r. przy pl. Wolności 62 znaleziono piąty skarb z przełomu XIX i XX w. należący pierwotnie do średzkiej rodziny o nazwisku Pavel. Tak więc określenie Środy Śląskiej jako „miasto skarbów” nie jest bezpodstawne.

 

godz. 14.40 – 15.00

Dyskusja oraz podsumowanie i zamknięcie konferencji

 

WIECZORNE ATRAKCJE

 

godz. 18.00

Promocja książki Tomasza Bonka „Miasto skarbów”

 

godz. 19.00

Zwiedzanie Środy Śląskiej szlakiem średzkich skarbów zakończone wejściem na wieżę widokową przy kościele pw. św. Andrzeja

 

 

 

« powrót
  • Zadaj pytanie
  • Kalendarium
  • Galeria zdjęć
  • E-kartki
  • Multimedia

Newsletter